جامعیت صلوات | آثار و فضائل و پاسخ به سؤالاتی درخصوص صلوات

جامعیت صلوات

ذکر مبارک صلوات از اذکار جامع و پرمایه ای است که مرحوم علامه طباطبایی (ره) فرموده اند که این دعاء جامع است و آن بزرگوار تنها ذکر صلوات را در همه جا کافی و شافی می‌دیدند.[۱] این ذکر گران بهاء در بردارنده یک دوره فشرده باور های دینی ناب اسلامی است که کلمه کلمه اش بیان از اعتقاد و بینشی عمیق دارد، که آن ها عبارتند از:

۱. بحث الوهیت که اعتقاد به بندگی در برابر او و تنها خواندن آن معبود یکتای متعال است. از آن رو دعاء را با عبارت «الّلهمّ» شروع می کنیم.
2. اعتقاد به رسالت خاصه نبی مکرم اسلام (صلوات الله علیه و آله) که عبارت «صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ» گویای این واقعیت است.
3. و نیز اداء ادب و احترام به آن بزرگوار است.
4. شکر نعمت رسالت است. زیرا پس از علم و درک ارزش مقام رسالت است که شخص نسبت به وجودشان شاکر می شود.
5. خیر خواهی در حق رسول الله (صلوات‌الله‌علیه).
6. ایمان به ولایت اهل‌بیت (علیهم‌السلام) است، که گفتیم «صَلِّ عَلَى …آلِهِ».
7. ابراز ادب و احترام به ساحت آن بزرگواران.
8. شکر نعمت مقام ولایت است. با گفتن این عبارات مهر آمیز خواسته و یا ناخواسته از مقام ولایت ابراز شکر و تقدیر داشته‌ایم.
9. خیر خواهی در حق اهل بیت رسول (صلوات‌الله‌علیه‌و‌آله).

آثار ذکر صلوات بر محمد و آل محمد:

آثار فراوانی بر ذکر صلوات مترتب است که برخی از آن عبارت است از:

این ذکر شریف موجب استجابت دعاست. در بعضی از روایات تصریح شده است که برای استجابت دعا، آن را با صلوات بر محمد و آل محمد آغاز کنید، زیرا صلوات بر محمد و آل محمد همواره مستجاب است، و خداوند کریم‌تر از آن است که دعای اول را مستجاب کند و دعای دوم را مستجاب ننماید. از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نقل شده است که فرمود: «اذا کانت لک الی الله سبحانه حاجه فابدء بمسأله الصلوه علی النبی (ص) ثم سل حاجتک، فان الله اکرم من ان یسأل حاجتین، فیقضی احداهما و یمنع الاخری.»[۲] در روایات دیگری آمده است که دعایتان را با صلوات شروع و با آن ختم کنید، تا دعای شما بین دو دعای مقبول واقع شود و مستجاب گردد، زیرا خدا کریم‌تر از آن است که اول و آخر دعاء را مستجاب کند و وسط آن را مستجاب ننماید.[۳]

ذکر مبارک صلوات بر محمد و آل او & حجاب بر انداز است. گاه رفتار، کردار و نیات نادرست بندگان، حجاب بین خلق و حق تعالی می گردد که با ذکر صلوات آن حجاب از بین برداشته شده و دعاء به جانب او صعود می کند. از حضرت امام صادق (علیه‌السلام) گزارش شده است که «لا یَزَال الدّعاء مَحجُوباً حَتّی یُصَلّی عَلَی مُحَمد وَ آلِ مُحمد»[۴] پیوسته دعاء بر حجابی مستور است تا که بر محمد و آل او درود فرستاده شود. از همان امام همام نقل شده که فرمود: «من کانت له الی الله عزوجل حاجه، فلیبدء بالصلوه علی محمد و آله، ثم یسئل حاجته، ثم یختم بالصلوه علی محمد و آل محمد؛ فان الله عزوجل اکرم من آن یقبل الطرفین و یدع الوسط، اذا کانت الصلوه علی محمد و آل محمد لا یحجب عنه»[۵] کسی که نیاز و حاجتی به خداوند داشته باشد پس به صلوات بر محمد و آل او شروع کند، سپس از او حاجت بطلبد، و بعد از آن دعاء با صلواتی بر محمد و آل او برنامه را پایان برد، البته خداوند متعال گرامی تر از آن است که دو طرف را قبول ولی بخش میانی نیایش را رد کند. همین که صلوات بر محمد و آل او فرستاده شد دیگر دعاء محجوب نخواهد ماند. از این جهت است که در ابتداء این دعای شریف و نیز هر بند آن با صلواتی بر محمد و آل محمد شروع و ختم شده است.

چرا صلوات؟

چرا صلوات این قدراهمیت دارد؟

چرا خداوند و ملایکه خود صلوات و درود بر محمد و آل می فرستند؟

چرا برخی از فقهاء اسلامی پس از شنیدن نام پیامبر اکرم تلاوت صلوات را واجب تلقی فرموده اند؟

چرا قبل و بعد هر جمله و یا بند بند برخی از دعاها و به ویژه برخی از دعاهای صحیفه سجادیه با ذکر صلواتی همراه شده است؟

چرا با این که دعاهای ماه شعبان، و از جمله مناجات شعبانیه، دعاهای صلوات بر اهل بیت (علیهم السلام) از طریق خود حضرات معصومین (علیهم السلام) ارایه شده باز خود ایشان برخود صلواتی هدیه می کند؟

و مگر امامان ما خود از اهل­­بیت (علیهم السلام) نبوده اند؟

چون جواب اخیر مثبت است، پس چرا خودشان بر خود درود و صلوات می فرستاده و از این تکرار چه منظوری داشته اند؟

چرا دعا تحت حجاب است و صلوات آن را از حجاب در می آورد؟

پاسخ

به لطف خداوند متعال آن همه سؤال را به چند پاسخ که گویای اهمیت این ذکر شریف است جواب خواهیم داد:

۱. بازگشت این صلوات‌ها به خود انسان‌هاست. چرا که ما برای پیامبر (صلوات الله علیه) و خاندانش طلب رحمت می‌کنیم و چون ظرف وجودی آنان لبریز از رحمت الاهی است و نیازی به آن ندارند، این رحمت به کسانی که تحت ولایت آن‌ها هستند سرازیر می‌شود. درست مثل آن‌که، شخصی استکان یا لیوانی را پر از آب کرده است و اگر مرتب از او بخواهیم بر روی آن آب، آبی بریزد قطعاً در ظرفی که زیر آن استکان یا لیوان وجود دارد سرازیر شده و موجوداتی که در آن ظرف یا اطراف آن هستند بهره می‌گیرند. بنابراین، هر کس صلوات می‌فرستد به دلیل سرازیر شدن رحمت الاهی از ظرفیت وجودی پیامبر و اهل‌بیت (علیهم السلام)، برکت این صلوات به خود او و دیگران می‌رسد و به همین سبب در دعاها می‌خوانیم: «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمّد وَ آل مُحَمد، صَلوهً تَغْفِرُ بِهَا ذُنُوبَنا، وَ تُصْلحُ بهِا عُیُوبَنَا، وَ تکشفُ بهِا هُمُومَنَا، وَ تقضی بهِا حوایجَنَا للدنیا و الآخره.»[۶] خداوندا، بر محمد و آل محمد رحمت فرست. رحمتی که به واسطه آن گناهان ما را آمرزیده و عیوب ما را پوشیده بداری، و غم دل ما را بزدایی، و حوایج دنیا و آخرتمان را براورده سازی!

۲. انسان وقتی می‌خواهد از یک شخص بزرگ و با عظمت چیزی درخواست کند ولی در خود چنین لیاقتی نمی‌بیند بنابر اصول روان‌شناسی لازم است اول توجه آن شخص بزرگ را به مطلوبش جلب کرده، سپس خواسته خود را مطرح نماید. به عنوان مثال ابتدا به فرزند و یا دوست صمیمی او اظهار ارادت و علاقه کرده و کم‌کم زمینه درخواست خود را فراهم نماید.

۳. حضرت استاد علامه آیت الله مصباح می فرمودند: مجتهد حکیم، مرحوم آقای حاج میرزا علی حصه‌ای اصفهانی (ره) یکی از وعاظ معروف بود. او مردی فقیه، وارسته و استاد فلسفه بود. ایشان کتاب اسفار را تدریس می کرد. من کم‌تر از ۲۰ سال داشتم که گاهی در تهران، مسجد حاج سید عزیز‌الله پای منبر ایشان می‌رفتم. یک روز در حد فاصل بین مسجد حاج عزیز الله و مسجد جامع، خداوند توفیق عنایت کرد تا همین سؤال را از ایشان بپرسم که اهل‌بیت (علیهم‌السلام) چه نیازی به طلب رحمت ما دارند، با این که خودشان از هر نوع رحمتی برخوردارند. ایشان متوجه من که جوانی نو رسته بودم شد. برای ایشان روشن بود که پایه علمی زیادی ندارم. بنابر این، ابتدا مرا تشویق کرد و سپس مطابق فهم من گفت: «باغبانی برای ارباب خود مشغول باغبانی است و گل‌هایی می‌پروراند که بذر و آب و کود و زمین، همه و همه مال ارباب است و خود نیز ملک و مال ارباب می‌باشد، ولی وقتی گل‌ها بزرگ شده و منظره زیبا و فضایی معطر بوجود آوردند و ارباب برای دیدن آن منظره وارد باغ گردید، آن باغبان دسته‌ای از گل‌ها را چیده و با ادب به حضور او تقدیم کرده و خوش‌آمد می‌گوید و پاداش می‌گیرد. این یک نوع ادب است وگرنه خود باغبان و همه گل‌ها متعلق به ارباب هستند. پس ما نیز با صلوات، گلی را از باغ آن‌ها چیده و به خودشان اهداء می‌کنیم».[۷] عین همین مطلب درباره عبارت و َعَجّلْ فَرَجَهُمْ نیز صادق است که در حقیقت فرج اهل ایمان در فرج آنان است.[۸]

فضائل صلوات در روایات

در مجموع روایات شیعه برای این ذکر شریف نتایجی را بیان فرموده که می تواند برایند صلوات بر محمد و آل او (علیهم السلام) باشد. هر که بر محمد و آل محمد صلوات بفرستد از آن برکات ارزش مند برخوردار خواهد بود که ۴۴ مورد آن را این جا اشاره کرده ایم:

آثار الهی: درباره آثار الهی ۷ مورد را می توان نام برد: سبب قرب الهی، امتثال امر الهی، تشرف به صلوات و سلام الهی، نیل به رضای الهی امتثال الهی در امر به دعا، اجر و ثواب الهی، عبادت الهی، درک رحمت الهی.
برکات نبوی: درباره برکاتی که از جانب رسول الله بر او نازل خواهد شد ۷ مورد را خواهیم داشت: قرب به رسول، لیاقت شفاعت، تحت ولایت خاص نبوی رفتن، پیامبر از او یاد کند، پیامبر براو صلوات فرستد، خوشنودی رسول، دیدن جمال رسول در خواب.
برکاتی از ملایک: ۲ مورد. صلوات ملائک بر او، همراهی با ملائکه الله.
کمالات عرفانی: ۲ مورد. سبب حصول نور، برتر از ۲۰ هزار سال اطاعت.
آثار اخلاقی: ۵ مورد. تخلق به اخلاق اسلامی، طیب مجالس، خلاصی از غیبت، عامل ذلت ابلیس، و درد و ناراحتی او.
برکات اخروی: ۱۷ مورد. بهترین اعمال اخروی، صلواتش در صحیفه نورانیه نوشته شود، کفاره گناهان، محو گناهان، آمرزش گناهان، درک ثواب ۷۲ شهید، قبل از مرگ جایش را در بهشت ببیند، ایمن از تلخی مرگ، نور قبر، سنگی میزان حسنات، ثبات قدم بر صراط، خلاصی از دوزخ، هدایت به بهشت، سبب نور صراط، دفع عطش قیامت، عامل نوشیدن سلسبیل، نجات از هول قیامت.
آثار دنیوی: ۱۱ مورد. برآورده شدن حوائج، استجابت دعاء، دفع نفاق، درک صلوات جمیع خلائق، بهترین اعمال دنیا، پاکیزگی اعمال، درک عافیت، قبول طاعت، توانگری و غنا، بخاطرآمدن فراموش شده، نجات از هول دنیا.

تا آن جا که می دانم تاکنون ۲۹ کتاب درباره صلوات بر پیامبر و آل او به استقلال نگاشته شده است. اما در کتاب های منبع شیعه چون کافی، بحار، وسائل فراوان در باب صلوات بحث آمده است. ولی اهل سنت نیز کتاب هایی را در این باب نگاشته اند. چون: کتاب شفا، قاضی عیاض، ضوء الشمس، رفاعی، صحیح، بخاری و… در این باب فراوان بحث و روایت جمع آوری کرده اند.

حکم ذکر صلوات

حکم صلوات را در چند عنوان واجب و مستحب می توان یافت:

۱. در مواردی ذکر صلوات لازم است به گونه ای که ترک آن، عمل را به طور کلی فاسد می کند. آن موارد به اختصار عبارتند از: ۱. شنیدن نام پیامبر اکرم (صلوات الله علیه و آله)، ۲. تلاوت آن در تشهد نمازهای واجب و مستحب؛ ۳. در سجده سهو، که برای رفع نقایص و کمبود های نماز به جای آورده می شود. ۴. در قرایت اذان و اقامه؛ ۵. در خطبه­های نماز جمعه.

۲. اما مواردی که ذکر صلوات مستحب است عبارتند از: ۱. تمام اوقات تلاوت صلوات مستحب است.[۹] ۲. دیدن صبی (نوزاد)، ۳. حین عطسه خود و یا دیگری چنان چه امام عصر (ارواحنا فداه) اولین کلماتی را که حین ورود به این عالم به زبان جاری فرمود این بود: الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله.[۱۰] ۴ و ۵. شب جمعه و روز جمعه، ۶. دیدن سادات، ۷. توجه به قبله، ۸. در نوافل، ۹ و ۱۰. در رکوع و سجود نماز، ۱۱. بعد از نماز، ۱۲. حین ورود به مسجد، ۱۳. در تعقیبات نماز، ۱۴. بعد از نماز شب (۱۰ بار)، ۱۵. رسیدن به درب کعبه، ۱۶. وقتی اراده زیارت حسین (سلام الله علیه) کند، ۱۷ و ۱۸. روز عید غدیر، مبعث، ۱۹. شب عاشورا، ۲۰. همراه هر دعاء و درخواست.[۱۱]

آسیب‌شناسی

خداوند متعال همه ما را غرق نعمت‌های خود کرده به گونه‌ای که از آن ها از مرز شمارش خارج است. “و ان تعدوا نعمه الله لا تحصوها” اما این نکته نباید مانع درک صحیح آن نعمت باشد. اگر نمی توانیم به همه جوانب نعمت ها از زوایای گوناگون بنگریم و آن ها را درکی شایسته و درخور داشته باشیم دست کم مهم‌ها را رها کرده و مهم ترین ها را مورد توجه قرار دهیم و دنبال درک صحیح از آن باشیم. آیا به نظر شما نعمتی برتر از مقام رسالت و ولایت داریم که آن دو ما را به توحید و بقیه معارف رهنمون شده اند. به هر اندازه این دو نعمت عظما درک شوند نسبت به آن شاکر تر خواهیم بود. کمترین شکری که می توان داشت این است که به زبان شکر این نعمت را داشته باشیم. بگذرم، از این که اگر صلواتی بر آن عزیزان داشته باشیم برابرها آن را پاسخ خواهند گفت که در روایات بخیل ترین آن است که خود را از این خیر بزرگ باز دارد. آیا نشنیده ای که جاهلی گفته بود صلوات شیوه ای عوامانه است. اگر او جاهل نباشد، از پس از رسالت و ولایت درکی ندارد! در نتیجه با علم و درک ارزش مقام رسالت و ولایت است که شخص خود را نسبت به وجودشان شاکر می بیند. آیا نشنیده ای که پیامبر اکرم (صلوات الله علیه و آله) فرمود در قیامت نمی گذارند هر کس قدم از قدم بردارد مگر این که چند سؤال را پاسخ دهد: “اذا کان یومَ القیامهِ لم تَزل قدما عبدٍ حتی یُسألَ عن اربع: عن عمره فیم افناه، و عن شبابه فیم ابلاه، و عما اکتسبه، من این اکتسبه و فیمَ انفقه، و عن حُبِنا اهل البیت.”[۱۲] از سرمایه عمر او که در کدام سمت و سو آن را فانی کرده، و از جوانی اش که چگونه به پیری کشانیده، و از آن چه به دست آورده که از کجا آورده و به کجا صرف کرده، و از محبت ما اهل بیت از او سؤال خواهند کرد. این همان محبت است که پیامبر گرامی آن را تحت عنوان مودت مورد توجه قرار داد که بروز خارجی محبت را مودت گویند. البته و صد البته ذکر شریف صلوات ابراز محبت و همان مودت و پاسخ به اولین سؤال قیامت کبری است.

———————————————————————————————–

[۱]. جناب آقای حجه ‌الاسلام و المسلمین آقای فاطمی نیا، در روز غدیر خم، ۱۸/ محرم / ۱۴۲۸، در شهر تبریز می گفتند که من از جناب علامه طباطبایی (ره) شنیده ام که می فرمود: ذکر صلوات از جامع ترین اذکار است.

[۲]. امام علی، نهج‌البلاغه، کلمات قصار، ۳۶۱.

[۳]. الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج ۴، ۱۱۳۷.

[۴]. کلینی، کافی، ج ۲، ص ۴۹۱، و نیز محدث قمی، سفینه البحار، ص ۴۴۸، در ذیل کلمه «دعاء».

[۵]. الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج ۴، ۱۱۳۷.

[۶]. میرزا جواد آقا، ملکی تبریزی، المراقبات، ج ۱، ص ۷۵، به نقل از سید ابن طاووس.

[۷]. محمد تقی، مصباح یزدی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۲۷/۱/۱۳۸۶.

[۸]. محمد تقی، مصباح یزدی، شکوه نجوا؛ شرحی بر مناجات شعبانیه و مناجات المریدین، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۸۴، ص ۱۶ – ۱۵.

[۹]. فاضل مقداد، کنزالعرفان، ص ۶۵.

[۱۰]. امین الاسلام، طبرسی اعلام الوری، ص ۳۹۵.

[۱۱]. محمد رضا الحسنی الاعرجی الفحام، المقباس و الجلی فی فضل الصلوه علی النبی (ص)، تهران: انتشارات اعلمی، ۱۳۹۳.

[۱۲]. مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۴، ص ۱۶۲، همین روایت با اندک تفاوت که (فیما به جای فیم… و عن ماله من این اکتسبه به جای عبارت اکتساب) آمده است. مجلسی، بحار الانوار، ج ۲۷، ص ۳۱۱، و نیز ابن شعبه، تحف العقول، ص ۵۶.